Subjective Atlas

Tijdens de eerste workshop is in samenwerking met de jongeren een subjective atlas gemaakt waarbij de verkregen input door de studenten als ‘proffesionals’ grafisch is vormgegeven. Een subjective atlas is een alternatieve kaart welke in plaats van objectief of geografisch juist een persoonlijk, lokaal of emotioneel perspectief van een plek toont. Daarnaast was het ook een laagdrempelige manier om beter kennis te maken met de jongeren. Ik heb het ervaren als een openhartig gesprek, waarin we al snel terechtkwamen bij het thema van verbondenheid met de plek waar je woont en de directe omgeving.

Het ontstaan van Feijenoord

In de onderstaande tijdlijn is de verstedelijking van de Kop van
Feijenoord  weergeven. Vandaag de dag is de Kop van Feijenoord
een rustige stadswijk waar wordt gewoond en gewerkt. De
historische gelaagdheid maakt de ruimtelijke identiteit karakteristiek
maar ook onsamenhangend. Het herrinert aan de organisatie
van de havenstad. Daarnaast heeft de wijk actieve & verbonden
bewoners (organisaties) van verschillende culturen. 

Maar de Toekomstvisie wordt Feijenoord aangewezen als focuswijk.
Men woont hier graag maar leeft er niet optimaal. Zowel het
opleidings- als het inkomensniveau loopt achter op het Rotterdamse
gemiddelde. Daarnaast heeft het woon- & voorzieningenaanbod net
zoals de openbare ruimte een kwaliteitsslag nodig. De wijk heeft zijn
eigen ruimtelijke & sociale kwaliteiten zoals het NS station Zuid,
groene verblijfsplekken, een verbonden bewonersgroep & de ligging
aan het water. 

Volgens de verdichtingsopgave in het Toekomstperspectief gaat de
Kop van Feijenoord in de nabije toekomst onderdeel uitmaken van
de binnenstad op twee oevers. Het Toekomstperspectief richt zich
tevens op het aantrekken van een nieuwe bewonersgroep. Dit
betekend dat de verdichtingsopgave de wijk zowel fysiek als sociaal
gaat veranderen. Hierbij rest de vraag in hoeverre deze ontwikkeling
gaat aansluiten bij de bestaande identiteit van de wijk?

Het Toekomstperspectief richt zich in de kern op het verdichten,
vergroenen en verbinden van de Kop van Feijenoord. Binnen dit
kader zijn er drie deelgebieden onderscheiden met elk hun eigen
kansen en opgaven. 

Entrepot / Hefzone (Paars)

– Aansluiten op de identiteit
van het centrum met de
voorzieningen en bereikbaarheid 

Station Zuid / Oranjeboomstraat (Oranje)

– Het verbeteren van de sociale
veiligheid & uitstraling 

– Positie van de Oranjeboomstraat
heruitvinden als autoluwe straat
met winkelvoorzieningen en
ontmoetingsplekken 

Piekstraat/ Persoonsdam (Groen)

– Transformeren tot een
gemengd stedelijk woon- &
werkgebied met een vernieuwde
identiteit verbonden aan het
water 

– De Persoonsdam hervormen
tot het maatschappelijk hart van
de wijk

Co-creatie

In de analysefase is gebleken dat de participerende jongeren tonen
zich positief over verdichting en hechten waarde aan meer
levendigheid in de wijk. Ze kijken uit naar het ‘netwerken’ met
nieuwe bewoners. Tegelijkertijd vinden ze de komst van een nieuwe
doelgroep spannend. De jongeren voelen zich verbonden met ‘hun’
wijk en willen het gemeenschapsgevoel niet verliezen, bijvoorbeeld
door het ontstaan van een sociale kloof. Overkoepelend is er naast
de verdichting behoefte aan rust en het idee dat hun wijk compleet
gaat transformeren tot ‘binnenstad’ is afstotend. 

In de co-creatie workshop is middels een keuzespel bestaande uit
tegenstelling tussen de ‘rustige stadswijk’ en de ‘binnenstad’ echter
gebleken dat de term ‘binnenstad’ eenmaal ontleed en losgekoppeld
van het Toekomstperspectief toch grotendeels aansluit op hun eigen
visie. Een belangrijke conclusie uit de co-creatie workshop is de
voorkeur voor de ‘lusten’ van de binnenstad, boven de ‘lasten’ die
ermee gepaard gaan. 

Echter staat de Kop van Feijenoord volgens het
Toekomstperspectief voor een grote verdichtingsopgave. Hierbij
wordt de Piekstraat-west aangewezen als een belangrijke
verdichtingslocatie waar zo’n 135.000 m 2 bruto-vloeroppervlakte
gerealiseerd gaat worden. De nieuwe wijk moet een vernieuwde
stedelijke en industriële uitstraling krijgen. De bouwhoogte is
variërend, met een maximum van 50 meter, en twee
hoogteaccenten tot 60 en 65 meter. 

Deze gemeentelijke ambitie is echter tegenstrijdig met de visie van
de jongeren. Tegelijkertijd wordt de verdichtingslocatie Piekstraat west wel als een kansrijke locatie voor verdere ontwikkeling gezien.
Dit bleek al in de subjectieve atlas. Op basis hiervan is de volgende
onderzoeksvraag ontstaan; ‘’hoe kan de verdichtingslocatie
Piekstraat-west transformeren tot rustige binnenstad’’. Binnen het
ontwerpend onderzoek is er een balans tussen de ‘lusten en de
lasten’ bijbehorend aan de ‘rustige binnenstad’ bepaald.

Pilootproject

Allereerst is de verdichtingslocatie Piekstraat-west geanalyseerd.
De volumetrie van de bestaande situatie is in kaart gebracht.
Opvallend is de nieuwbouw toren aan het einde van Piekstraat
(rechts) deze wijkt af in zowel architectuur als schaal en sluit
daardoor niet aan bij de bestaande identiteit van de wijk. De
uitdagingen en kwaliteiten bij de bestaande situatie zijn als volgt: 

– Historische gelaagdheid in bebouwing en sfeer 

– Onbenutte potentiële kwaliteiten als de kade en het water 

– Beschikbare ruimte voor stedelijke verdichting 

– Betrokken en verbonden bewonersgroep 

In vergelijking met de bestaande situatie is de nieuwe volumetrie
(donkergrijs) zoals de gemeente ambieert in kaart gebracht. De
nieuw ontworpen bebouwing volgt de afwijkende schaal en identiteit
van de toren op het einde van de Piekstraat. Bovendien richt de
doelgroep van deze torens zich op het hogere segment. Door deze
clustering ontstaat er zowel een fysieke als een sociale kloof met de
overige bestaande bebouwing. De kansen en bedreigingen zijn als
volgt. 

– Groene verblijfsruimtes, maar in semi-private zones gelegen 

– Focus op het nieuwe met segregatie met bestaand als gevolg 

– Hoge bouwvolumes overschaduwen de bestaande kwaliteit 

– Vernieuwende stedelijk mix van functies, maar in een te
hoge dichtheid

Ontwerpprincipes 

Maar hoe ontwerp je een rustige binnenstad? In dit pilootproject
zijn er ruimtelijke principes op wijk- & straatniveau ontworpen welke
bijdragen aan verdichting, maar mét behoud van rust, leefkwaliteit
& eigen identiteit. De ontwerpprincipes komen voort uit verkregen
input uit de workshops aangevuld met eigen inzicht & kennis. 

Ontwerpprincipes op wijkniveau 

1. Het stedelijk verdichten van de beschikbare ruimte, maar op
een menselijke maat met verschillende volumes, hoogtes en
vormgeving. 

2. Het herbestemmen van de monumentale bebouwing met
pubieke functies ter versterking van de karateristieke identiteit. 

. Het toevoegen van secundaire autoluwe ontsluitingen &
zichtlijnen voor een flexibele verbinding met sociale interactie
& beleving. 

Ontwerpprincipes op straatniveau 

4. Bouwvolumes relateren met het straatprofiel, deze is autoluw
en heeft een actieve plint met stedelijke voorzieningen op
loopafstand. 

5. De kade en het water transformeren tot de kernkwaliteit van
de wijk met publieke & openbare voorzieningen. 

6. Het opwaarden van de publieke ruimte tot onderhoudsarme
verblijfsruimte in het groen, ingericht voor ontmoeting &
recreatie.

Lange termijnvisie

De ontworpen ruimtelijke principes tonen hoe verdichting hand in
hand kan gaan met het behoud van rust, leefkwaliteit en identiteit.
Door zorgvuldig om te gaan met schaal, overgangen tussen
publiek en privaat domein & het versterken van bestaande
structuren ontstaat een stedelijk weefsel welke ruimte biedt voor
ontmoeting en terugtrekking. In samenhang vormen de principes
de bouwstenen voor een verdichtingsopgave rustige binnenstad
waar de nieuwe en de bestaande bewonersgroep verbonden blijft
met de wijk én elkaar. 

Een belangrijke conclusie is dat de verdichtingsopgave breder
moet worden getrokken dan enkel de Piekstraat-west. Door
verdichting meer over de hele wijk te spreiden wordt het ontstaan
van een ‘eiland’ met eigen bewoners & identiteit binnen de
grotere bestaande wijkstructuur voorkomen. Het verkleint de
kans op segregratie tussen het bestaande en het nieuwe. De
ontwerpprincipes gericht op ontmoeting & gemeenschap dragen
hier tevens aan bij. Verder sluiten toevoegingen afgestemd op de
huidige schaal beter aan op bestaande structuren en het karakter
van de wijk. Daarnaast draagt een evenwichtige spreiding van
bewoners & voorzieningen bij aan een betere verdeling van de
druk op voorzieningen en infrastructuur. 

Centraal in het ontwerp staat de ontwikkeling van een actieve en
inclusieve boulevard langs een aangelegd stadsstrand. Het water
vormt de kernkwaliteit van de wijk. Het fungeert niet enkel als
oriëntatiepunt, maar ook als sfeerdrager en verbindend element in
de openbare ruimte. Door het stimuleren van spontane interactie
op en langs de boulevard wordt de sociale samenhang versterkt
en segregratie actief tegen gegaan.

Reflectie

Tijdens de studio Hefhouse is er met participerende jongeren van
het Hefhouse een alternatieve Toekomstvisie voor de Kop van
Feijenoord ontwikkeld. Het participatieproces was een leerzame
ontwerpmethode waarin ik heb ontdekt hoe waardevol de stem van
lokale jongeren kan zijn bij ruimtelijke vraagstukken. De
perspectieven van de jongeren boden nieuwe & verfrissende
inzichten. 

Ik heb een unieke blik gekregen in de ervaring van de leefomgeving van
lokale jongeren en ben daarnaast uitgedaagd om complexe
onderwerpen op een toegankelijke wijze uit te leggen. Daarbij heb ik
het presenteren van analyses & ontwerpkeuzes als erg leerzaam
ervaren. De reactie en feedback was namelijk altijd oprecht en
betrokken. Dit heeft geholpen om mijn verhaal aan te scherpen en
beter te doen aansluiten op hetgeen dat leeft bij de lokale jongeren. 

Tegelijkertijd vond ik het soms ook lastig dat de betrokkenheid
vanuit de participerende jongeren wisselend was. Het bleek lastig
om deelnemers actief betrokken te houden of te stimuleren voor
een diepere reflectie. Dit heeft mij bewust gemaakt van de uitdaging
rond het vormgeven van een participatieproces. Factoren zoals
timing, communicatie en aansluiting op de belevingswereld van
jongeren spelen hierbij een grote rol. 

Desondanks zie ik het participatieproces als een waardevolle
aanvulling op traditioneel ontwerpend onderzoek. Het heeft me
geleerd dat participatie niet enkel gaat om het ophalen van
informatie, maar ook over het opbouwen van een band met de
doelgroep en het creëren van ruimte voor echte dialoog.