De huidige vorm waarop wij in Zeeland aan landbouw doen, put de bodem uit. Aquacultuur biedt uitkomst bij dit urgente probleem, betoogt Amber Nederhand.

The Guardian schreef begin dit jaar dat we nog maar 60 oogsten hebben tot onze bodem volledig is uitgeput en dus onbruikbaar is geworden voor toekomstige landbouw. ´Natuur gaat wereldwijd ongekend snel achteruit´ kopte het NRC op 15 mei. En onze minister van landbouw Carola Schouten pleitte recentelijk voor een nieuwe vorm van landbouw waarbij verbetering van de bodem en biodiversiteit centraal staan. Er is geen ontkomen aan: onze bodem raakt uitgeput. We moeten actie ondernemen.

Al het leven op aarde is afhankelijk van de bodem, ook de mens. We gebruiken de bodem niet alleen om voedsel op te verbouwen, maar ook halen we er ons drinkwater en onze energie uit en bouwen we er onze huizen op.

Zeeland, met al haar landbouw, profiteert van de vruchtbare bodem die we hebben. Door inpoldering kregen we eeuwen geleden grip op het landschap dat tot dan werd gekenmerkt door een constante dynamiek van overstromingen en landaanwinningen. Na de hongerwinter van de tweede wereldoorlog luidde het motto ‘nooit meer honger’, en de watersnoodramp van 1953 mocht nooit meer gebeuren. Met dat doel zijn de deltawerken aangelegd en deden de ruilverkaveling en de schaalvergroting hun intrede. We hebben de bodem zo bewerkt dat we er zo efficiënt mogelijk en zo veel mogelijk op kunnen produceren.

Anno 2019 worden echter de keerzijden van deze maatregelen duidelijk. Wereldwijd verliezen we 30 voetbalvelden aan vruchtbare landbouwgrond per minuut, meldde FOA al in 2015. De bodem was nog nooit zo uitgeput. Zeeland kent hierin haar eigen specifieke en zeer urgente problematiek: de bodem daalt, verzilt en de biodiversiteit daalt dramatisch. Hierdoor nemen gevaren

zoals de kans op een overstroming toe en verliezen we belangrijke ecosysteemdiensten die ons voorzien in onze eerste levensbehoeften. We moeten de bodem weer natuurlijk en vitaal maken om ook volgende generaties te kunnen voorzien in die eerste levensbehoeften.

Daarvoor is het noodzakelijk om beter te gaan kijken naar de natuurlijke omstandigheden van de bodem. Daar moeten we onze typen landbouw op afstemmen. In Zeeland biedt aquacultuur uitkomst. Aquacultuur is landbouw die zich richt op alles wat in of aan het water kan worden gekweekt en verbouwd. Gronden die verzilten, worden gebruikt voor zilte landbouw en gronden die dalen worden onder water gezet zodat het op een natuurlijke manier opgehoogd, zoals dat ook in natuurgebied het Verdronken Land van Saeftinghe is gebeurd. Het land dat onder water staat kan worden gebruikt om vissen of zeewieren in te kweken of om zilte groenten zoals zeekraal te telen. Zo ontstaat een nieuwe, vitale en toekomstbestendige landbouweconomie.

Amber Nederhand is ruimtelijk ontwerper bij BVR adviseurs en heeft tijdens haar Master Stedenbouw aan de Academie van Bouwkunst Rotterdam een half jaar lang onderzoek gedaan naar het voedsellandschap van Zeeland.

Door inpoldering kregen we eeuwen geleden grip op het landschap van Zeeland dat tot dan toe werd gekenmerkt door een constante dynamiek van overstromingen en landaanwinningen. Na de tweede wereldoorlog beloofden wij nooit meer honger te hebben, en de watersnoodramp van 1953 mocht nooit meer gebeuren. Met dat doel zijn de deltawerken aangelegd en deed de ruilverkaveling zijn intrede. Totale controle op het land en het water zijn hiervan het gevolg. Dit heeft ons veel goeds gebracht, maar nu worden de keerzijden van deze maatregelen duidelijk.

Tweedeling Doordat de zoute zee en onze zoetwaterlandbouwgrond in dit systeem zo veel mogelijk van elkaar gescheiden zijn, is er een tweedeling ontstaan in het Zeeuwse landschap. Een tweedeling tussen de kust en het platteland, met ieder hun eigen specifieke problematiek. Het platteland kampt met krimp1, verzilting, bodemdaling2, biodiversiteitsafname3 en is gevormd tot een saai en monofunctioneel productielandschap gericht op de export4. De kust aan de andere kant is juist enorm interessant, dynamisch en populair: toeristen komen af op het prachtige Zeeuwse kustlandschap en het lekkere lokale eten5. Het negatieve gevolg hiervan is dat de populariteit helaas te ver doorslaat en het relatief kleine stukje Zeeland momenteel ernstig onder druk staat.6

Platteland Het platteland kampt dus met krimp. Dit is onder andere te wijten aan de schaalvergroting in de landbouw: waar in 1950 nog 66% van de bevolking boer was, is dat anno 2019 nog maar 0,6%.7 Het Zeeuwse platteland heeft dus steeds minder mensenhanden nodig. Daarom trekken steeds meer boeren en hun families weg uit deze gebieden waar zij niets meer kunnen verdienen. Gevolg van deze krimp is dat ook het voorzieningenniveau in dit deel van de provincie afneemt.8 En, doordat het voorzieningenniveau afneemt, de krimp ook weer toeneemt. Het Zeeuwse platteland bevind zich in een vicieuze cirkel van krimp. 9 Veel van de producten die worden verbouwd op het platteland van Zeeland – vooral uien, suikerbieten en fruit – worden geëxporteerd naar het buitenland. Ons kleine Nederland was in 2018 exportland nummer twee van de wereld als het gaat om landbouw10. Zeeland speelt daarin een belangrijke rol: zo wordt bijvoorbeeld 80% van de export van uien geproduceerd in Zeeland11. We produceren wat de vraag is van de wereld, onafhankelijk van of de bodem daar wel geschikt voor is. We zetten het landschap naar onze hand. Dit zorgt ervoor dat het landschap van het platteland saai en monofunctioneel is, de biodiversiteit enorm afneemt en het natuurlijke proces van bodemdaling en verzilting een onnodige bedreiging vormen.

Kust Toch is Zeeland ook juist een provincie die bekend staat om haar typische lokale voedsel: vis, schelpdieren en zilte groenten. Voedsel dat vooral aan de kust wordt geproduceerd en ook vooral

aan de kust wordt genuttigd.12 Een goed voorbeeld is de gastronomie. Gastronomie betekent: hogere kookkunst. Hieronder vallen de restaurants die in de race zijn voor een Michelinster. Zeeland betekent veel voor de gastronomie van Nederland. Eén van de drie driesterrenrestaurants van Nederland bevindt zich in Zeeland en in totaal zijn er elf restaurants met een Michelinster in Zeeland. Voor iedere 35.000 inwoners is er in Zeeland één sterrenrestaurant, terwijl dat gemiddelde landelijk op één restaurant per 200.000 inwoners ligt.13 Bijzonder is dat alle elf sterrenrestaurants zich op eenzelfde manier profileren: met de lokale zilte Zeeuwse keuken en het bijbehorende dynamische landschap waarin de producten worden geproduceerd.

Een nieuw, vitaal en natuurlijk voedsellandschap als oplossing De tweedeling in Zeeland is dus door mensenhanden veroorzaakt. Maar, we kunnen deze gelukkig ook weer corrigeren. Door beter samen te werken met de natuur, in plaats van er controle over te hebben. Om zo te komen tot een nieuw, natuurlijk en vitaal voedsellandschap die de toekomst van Zeeland als producent van voedsel veiligstelt.

Om daartoe te komen, moeten we een aantal stappen in de tijd maken. De eerste stap naar een gezond en toekomstbestendig landbouwsysteem wordt gezet door heel precies te kijken naar de natuurlijke omstandigheden van het land. Waar het gaat verzilten, waar zit zoet water, waar zit welk type bodem en waar gaat de bodem dalen of is de bodem al gedaald? De verzilte gronden worden in het nieuwe landschap niet meer kunstmatig ingezet als zoetwaterlandbouwgebied, maar als zilte teeltgronden voor bijvoorbeeld de teelt van Zeekraal. Daar waar wel zoet water in de bodem aanwezig is, kan nog wel aan zoetwaterlandbouw worden gedaan. Afhankelijk van de grondsoort wordt bepaald of het stuk land het best kan worden ingezet voor akkerland of juist voor fruitteelt. De meest lage delen van het land worden ingezet als wisselpolder. Wisselpolders zijn polders die in open verbinding worden gezet met de zee. Door deze open verbinding met zee, zal daar waar sedimentdeeltjes neerdalen het gebied in 50 tot 100 jaar worden opgehoogd. Een goed voorbeeld van hoe dit in de praktijk in zijn werk gaat is het Verdronken Land van Saeftinghe. In 1570 is de polder Saeftinghe overstroomd. Door deze overstroming is het gebied buitendijks komen te liggen. Onder de invloed van de zee heeft het natuurlijke proces van sedimentatie ervoor gezorgd dat het land stukje bij beetje is opgehoogd. En anno 2019 behoort het Verdronken Land van Saeftinghe tot een van de hoogste delen van de provincie. Zonder mens of machine, volledig natuurlijk.

Om het water in de wisselpolders toe te laten wordt allereerst de nutriëntarme landbouwbodem afgegraven en worden dijken op strategische punten opengezet. Het hele afgegraven gebied wordt vervolgens onderwater gezet. De natuur krijgt er vrij spel en kan het land op natuurlijke wijze gaan ophogen. In deze fase – die 50 tot 100 jaar duurt – is het land niet alleen een mooi natuurgebied, maar je kunt het ook inzetten als productielandschap. In de meest laaggelegen delen die onder water staan kan bijvoorbeeld vis zoals kabeljauw worden geteeld. Tegelijkertijd kunnen er op de hogere delen schelpdieren of wieren zoals mosselen of nori worden gekweekt. Zilte groente zoals lamsoor groeien het best op de droogvallende gebieden: de schorren en slikken. Iedere hoogte en droogte heeft specifieke producten die erop geteeld of verbouwd kunnen worden.

Na 50 tot 100 jaar zijn de meest dynamische delen aan de randen van de Zeeuwse eilanden opgehoogd. Het midden van het land blijft doordat het minder dynamisch is onder de invloed van eb en vloed onderwater staan. De kuststrook, die zo interessant is maar waar ook de druk juist zo groot op was, is dus in feite vergroot. Hierdoor kan de toeristische druk op de huidige kuststrook afnemen en zich verspreiden over de gehele provincie. En kan het voorheen krimpende platteland op een gezonde manier weer gaan groeien en daarmee ook het voorzieningenniveau toenemen.

Voorheen leegstaande agrarische bebouwing kan worden omgevormd tot zilt restaurant met plekken om te overnachten, maar ook als ophaalpunt voor permanente bewoners om hun lokaal geteelde voedsel op te halen. In het nieuwe landschap kun je bovendien recreëren in bijvoorbeeld een zoutwaterspa, flamingo’s spotten of kanoën in een van de waterrijke gebieden. En, kun je onder het genot van een – door Sergio Hermans klaargemaakt – zilt gerecht genieten van het prachtige nieuwe vitale en natuurlijke Zeeuwse platteland.

Bronnen:
1. Rozendaal, E. J., PZC (2018, 23 januari). Onderzoek ZB: ‘Geef stad voorrang boven platteland’. Geraadpleegd van https://www.pzc.nl/zeeuws‐nieuws/onderzoek‐zb‐geef‐stad‐voorrang‐boven‐platteland~a11b1135/
2. Klimaateffectatlas. (z.d.). Viewer – Klimaat Effect Atlas. Geraadpleegd 15 juni 2019, van http://www.klimaateffectatlas.nl/nl/
3. Biodiversiteit.nl. (z.d.). Stand van zaken biodiversiteit | Biodiversiteit.NL. Geraadpleegd 15 juni 2019, van http://www.biodiversiteit.nl/biodiversiteit-is-levensbelang/stand-van-zaken-biodiversiteit/
4. PBL. (2017). Economische Atlas Zeeland. Geraadpleegd van https://www.dezb.nl/dam/planbureau/bestanden/publicaties/2017/economische-atlas-2017.pdf
5. Kenniscentrum Kusttoerisme. (2017). Culinair Zeeland. Geraadpleegd van https://www.kenniscentrumtoerisme.nl/l/library/download/19668
6. Giele, T., PZC. (2016, 1 december). Toeristische druk hoogst in Zeeland. Geraadpleegd van https://www.pzc.nl/nieuws/toeristische‐druk‐hoogst‐in‐zeeland~a3b67cc5/
7. Balkenende, F. (2017, 1 februari). Zeeland telt steeds minder boeren. PZC. Geraadpleegd van https://www.pzc.nl/zeeuws-nieuws/zeeland-telt-steeds-minder-boeren~a4568a2e/
8. Rozendaal, E. J., PZC (2018, 23 januari). Onderzoek ZB: ‘Geef stad voorrang boven platteland’. Geraadpleegd van https://www.pzc.nl/zeeuws‐nieuws/onderzoek‐zb‐geef‐stad‐voorrang‐boven‐platteland~a11b1135/
9. NIDI. (2009). WPRB-rapport – Van groei naar krimp: een demografische omslag. 1 / 25. Geraadpleegd van https://www.nidi.nl/shared/content/output/reports/nidi-report-80-summary.pdf
10. CBS. (2019). Nederlandse landbouwexport 2018 in breder perspectief. Geraadpleegd van https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2019/03/nederlandse-landbouwexport-2018-in-breder-perspectief
11. Balkenende, F. (2018, 3 juli). Record in zicht bij export uien. AD. Geraadpleegd van https://www.ad.nl/zeeland/record-in-zicht-bij-export-uien~a0142ee8/?referer=https://www.google.com/&
12. Kenniscentrum Kusttoerisme. (2017). Culinair Zeeland. Geraadpleegd van https://www.kenniscentrumtoerisme.nl/l/library/download/19668
13. Michelin. (z.d.). Michelin Restaurants [Dataset]. Geraadpleegd op 15 maart 2019, van https://www.viamichelin.nl/web/Restaurant